اشاره:
شاید برخی گمان كنند كه عید غدیر تنها اختصاص به شیعیان دارد و در كلمات پیامبر اكرم(ص) اشاره‏ای به لزوم بزرگداشت آن نشده است؛ امّا باید گفت كه عید غدیر نیز چون عید فطر و قربان از اعیاد اسلامی، بلكه از بزرگترین اعیاد است و نخستین كسی هم كه این روز را به عنوان عید اسلامی معرفی كرد، پیامبر اكرم(ص) بوده‌اند. آنچه در پی خواهد آمد تحقیقی است در زمینه سابقه تاریخی عید غدیر كه امیدواریم مورد استفاده خوانندگان عزیز نشریه «موعود» واقع شود.

پیامبر اكرم(ص) پس از آنكه عليّ‏ بن ‏ابی‌طالب(ع) را در روز غدیر به جانشینی خود تعیین كردند، در همان روز این عید را اعلام نمودند و مراسم آن را به پا داشتند و در خیمه‏اش نشستند و با كمال خوشحالی و سرور از تبریك گویندگان استقبال كردند و به آنها فرمودند:
«به من تبریك بگویید... به من تبریك بگویید؛ زیرا خداوند مرا به نبوّت و اهل بیتم را به امامت اختصاص داده است.»1
ما در تاریخ پیامبر(ص) و شادی‌های آن، روزی را نمی‏یابیم كه پیامبر گفته باشد: «به من تبریك بگویید»، حتّی روز ازدواجش و روز هجرتش از مكّه به مدینه و رهایی از چنگال مشركان و روز فتح مكّه و پیروزی مسلمانان؛ ولی روز غدیر مكرّر می‏فرمودند: «به من تبریك بگویید»؛ زیرا پیامبر(ص) عظمت این روز را به خوبی درك می‏كرد و از شرافت این خاطره و برتری داشتن این عید بر سایر اعیاد آگاه بود.
بر همین اساس پیامبر(ص) فرمودند:
«روز عید غدیر خم بهترین اعیاد امّت من است و آن روزی است كه خداوند تعالی به من فرمان داده با منصوب كردن عليّ بن ابی‌طالب به عنوان رهبری كه امّتم پس از من به وسیله او هدایت‏ می‌یابند؛ آن روز را یاد كنیم. آن روزی است كه خدا دین را در آن روز كامل و نعمت را تمام گردانید و اسلام را به عنوان یك دین برای مردم پسندید.»2
پیامبر(ص) در این حدیث، اوّلاً: روز غدیر را یك عید اسلامی جاوید در ردیف سایر اعیاد اسلامی اعلام كرده؛ ثانیاً: عید غدیر را مطلقاً برتر از اعیاد اسلامی شمرده است.
پس از رحلت پیامبر(ص)، خود امیرالمؤمنین(ع) نیز روز غدیر را به عنوان یك عید اسلامی تلقّی كردند3 و در سالی كه روز غدیر با جمعه مصادف بود، خطبه‏ای ایراد نمودند و در ضمن آن فرمودند:
«خداوند بزرگ برای شما، گروه مؤمنان، دو عید بزرگ كه قوام هریك به دیگری است، قرار داده تا احسانش را نزد شما كامل گرداند و شما را به راه هدایت، آگاه و مطلّع كند... از این‌رو جمعه را مركز تجمّع برای پاكسازی گذشته‏ها قرار داده است... بنابراین هیچ توحیدی را جز بر اساس اعتراف به رسالت پیامبر نمی‏پذیرد و هیچ آیینی را جز توأم با ولایت كسی كه به ولایت او فرمان داده است، قبول نمی‏كند و اسباب اطاعت او جز با تمسّك به ریسمان او و ریسمان اهل ولایت او منظّم نمی‏گردد، بنابراین در روز غدیر آنچه را كه بیانگر اراده‏اش در مورد برگزیدگانش بود، بر پیامبرش نازل فرمود و او را به تبلیغ آن و ترك هم‌نشینی با منحرفان و منافقان و بی‏اعتنایی به آنان مأمور ساخت و ضامن نگهداری او از شرّ آنان شد.»
آنگاه حضرت امیر(ع) مردم را به اجرای مراسم عید دعوت نمود و فرمودند:
«خدا شما را رحمت كند، پس از پایان یافتن اجتماعتان، به سوی توسعه بر زن و فرزند و نیكی با برادران و شكر نعمت‌های الهی بازگردید و همه با هم مجتمع باشید تا خدا یگانگی شما را حفظ كند و با یكدیگر نیكی كنید تا خدا الفت و دوستی و صداقت‏ شما را نگه دارد و به یكدیگر هدیه دهید؛4 همان گونه كه خدا پاداش شما را در این روز، چند برابر اعیاد گذشته یا اعیاد آینده - جز در موارد مثل آن - قرار داده است. نیكی در این روز (یعنی: روز عید غدیر) ثروت را زیاد و عمر را افزون می‏كند و مهربانی به یكدیگر باعث رحمت و عطوفت خداوند است. با سعی و كوشش خویش و در حدّ توانایی خود، از آنچه خدا به شما بخشیده، برای برادران و زن و فرزندانتان آماده كنید و شادی را در میان خود آشكار سازید و با گشاده‏رویی با یكدیگر برخورد كنید.»5
بعد از حضرت علی(ع)، امام حسن(ع) و امام حسین(ع) نیز روز غدیر را زنده نگاه می‏داشتند و هر سال، آن روز را به عنوان عید تلقّی می‏كردند. آنان با كمال مسرّت و شادی، برای قبول تهنيّت و تبریك شاد باش جلوس می‏نمودند، به وسیله نماز و روزه و دعا به خدا تقرّب می‏جستند و در نیكویی و احسان و اطعام تأكید می‏نمودند تا شكر نعمت‏خدا را در چنین روزی كه امیرالمؤمنین(ع)، به خلافت و امامت منصوب شده، به جای آورده باشند. آنها در این روز صله رحم می‏كردند و خانواده خویش را در وسعت ارزاق قرار می‏دادند و به ملاقات برادران می‏رفتند و شیعیان خود را نیز به تمام این كارها دعوت می‏نمودند.6
اكنون به روایات زیر توجّه كنید:
1. ابوالحسن لیثی می‏گوید:
امام جعفر صادق(ع) به بعضی از دوستان و شیعیانش كه در حضور او بودند، فرمودند:
«آیا می‏دانید روزی كه خدا اسلام را در آن روز برای ما و شیعیانمان عید غدیر قرار داده، چه روزی است؟»
عرض كردند: خدا و رسول و فرزند پیامبر داناترند، آیا روز عید فطر است؟
امام فرمودند: «نه!»
گفتند: آیا روز عید قربان است؟ امام فرمودند:
«نه! البتّه این دو روز، بزرگ و با شرافت هستند؛ امّا روز منار دین بزرگتر است و آن روز هیجدهم ذی حجّه است كه پیامبر خدا(ص) هنگامی كه از حجّـ［‌الوداع بازگشت و به غدیر خم رسید و ...».
2. فرات بن احنف می‏گوید:
از امام جعفر صادق(ع) پرسیدم: فدایت‏شوم، آیا مسلمانان عیدی بالاتر از عید فطر و عید قربان و روز جمعه و روز عرفه دارند؟
امام فرمودند: «آری! بالاترین، بزرگترین و شریف‌ترین اعیاد روزی است كه خدا دین را در آن روز كامل گردانید و این آیه را بر پیامبرش، محمّد(ص) نازل فرمود: الْيَوْمَ أَكْمَلْتُ لَكُمْ دِینَكُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَيْكُمْ نِعْمَتِی وَرَضِیتُ لَكُمُ الإِسْلاَمَ دِینًا؛ امروز دین شما را برایتان كامل و نعمت‏خود را بر شما تمام گردانیدم و اسلام را برای شما [به عنوان] آیینی برگزیدم.»
سؤال كردم: آن چه روزی است؟
فرمودند: «انبیای بنی اسرائیل وقتی وصيّت و امامت را به نفر بعد از خودشان واگذار می‏كردند، آن روز را عید قرار می‏دادند و این روز هم روزی است كه پیامبر(ص)، علی(ع) را رهبر مردم قرار داد و در آن روز چیزهایی نازل شد و دین كمال یافت و نعمت ‏بر مؤمنان تمام گردید.»
عرض كردم: در این روز چه كاری شایسته است، انجام دهیم؟
امام(ع) فرمودند: «این روز، روز عبادت، نماز، روزه، شكر و سپاس خدا و مسرّت به سبب ولایت ما بر شما از جانب خداست، من دوست دارم این روز را روزه بگیرید.»7
3. عبدالرّحمن بن سالم از پدرش نقل می‏كند كه گفت:
از امام صادق(ع) پرسیدم: آیا مسلمانان غیر از روز جمعه و عید قربان و عید فطر، عید دیگری دارند؟
فرمودند: «آری. عیدی بزرگتر!»
گفتم: فدایت‏شوم، كدام عید است؟
فرمودند: «روزی كه پیامبر خدا، امیرالمؤمنین را به خلافت نصب كردند و فرمودند: «هر كس كه من مولای او هستم، علی مولای او است.»
پرسیدم: آن روز، چه روزی است؟
فرمودند: «به روز چه كار داری؟8 سال همیشه در گردش است؛ ولی آن روز، روز هجدهم ذی حجّه است.»
عرض كردم: چه كاری سزاوار است در آن روز انجام دهیم؟
فرمودند: «خدا را یاد كنید و به روزه و عبادت بپردازید و محمّد و آل محمّد، صلی‏الله‏علیه وآله، را یاد نمایید؛ زیرا پیامبر خدا به امیرالمؤمنین(ع) وصيّت كرد كه مسلمانان این روز را عید بگیرند و انبیا چنین می‏كردند؛ به اوصیا خود همین سفارش را می‏نمودند و آن روز را عید می‏گرفتند.»9
بر اساس همین روایات است كه می‏بینید شیعیان از زمان ائمه‌اطهار(ع) تا كنون در تمام كشورها هر سال روز غدیر را عید می‏گیرند و به وسیله نماز، تلاوت قرآن و خواندن دعاهای مأثور به خدا تقرّب می‏جویند، خدا را بر كامل ساختن دین و تمام نمودن نعمت ‏به وسیله امامت علی(ع) سپاس‌گزاری می‏كنند، به ملاقات یكدیگر می‏روند، با چهره‏ای گشاده، با نیكی و احسان و مسرور ساختن خویشاوندان و همسایگان، به خدا تقرّب می‏یابند و اگر یكی ازآنها برادر دینی خود را در این روز ملاقات كند، با او مصافحه می‏كند و می‏گوید:
الحمد لله الذی جعلنا من المتمسّكین بولایه امیرالمؤمنین و الائمه الطّاهرین.10
و هر سال در این عید سعید، شیعیان به سوی مرقد پیشوای بزرگ دین، امیرالمؤمنین(ع) در «نجف اشرف» روانه می‏شوند و جمعيّتی كه نزد قبر مقدّس آن حضرت برای زیارت اجتماع می‏كنند، از نیم میلیون كمتر نیست كه از هر ناحیه‏ای به آنجا وارد می‏شوند11 تا عمق محبّت، دوستی و استحكام اعتقاد به پیشوای راستینشان، امیرالمؤمنین(ع) را نسبت‏ به خویش تأكید كنند و شرافت ‏حضور نزد مقام مبارك وی را برای خود ثبت نمایند. آنها پراكنده نمی‏شوند تا ضریح مقدّس را در بر گرفته و پیشوای خود را زیارت كنند و بر او سلام داده و چنان‌كه گویی آن حضرت در برابر آنها حاضر است، ‏به او تهنيّت گویند12 و زیارتی خوانند كه از بعضی از ائمه اطهار(ع) وارد شده است كه ضمن آن به موقعيّت‌های ارزنده و سوابق عظیم حضرت در اسلام و جهاد و تلاش وی در تأسیس اركان دین و خدمت ‏به پیامبر(ص) در روز غدیر به عنوان خلیفه پیامبر، گواهی داده می‏شود.13
آری! این است ‏برنامه شیعیان در هر سال و پیوسته گویندگانشان در هر زمان و مكانی حدیث غدیر را به طور مسند یا مرسل و به صورت اجمال یا تفصیل بیان می‏كنند.
بررسی در مسئله غدیر، ما را به این نتیجه می‏رساند كه تنها شیعیان، روز غدیر را به عنوان عید تلقّی نكرده‏اند - هرچند شیعیان بیشتر از دیگران به آن اهمّیت می‏دهند لیكن مسلمانان غیر شیعه نیز آن را عید می‏گرفته‏اند.
علّامه امینی در كتاب الغدیر، جلد ‏1، صفحه ‏267 می‏نویسد: بیرونی - كه یكی از علمای اهل تسنّن است - روز غدیر را از روزهایی دانسته كه: اهل اسلام آن را یكی از اعیاد شمرده‏اند.14
ابن طلحه شافعی در كتاب مطالب السئول، صفحه ‏53 هنگامی كه از عید غدیر سخن می‏گوید، چنین تصریح می‏كند: امیرالمؤمنین روز غدیر خم را در ضمن اشعارش یاد كرده است و از آنجا كه پیامبر اكرم(ص) در روز غدیر این مقام بلند را از میان همه مردم به علی(ع) داد، این روز به صورت یك عید بزرگ در آمد.
آنگاه شافعی در صفحه ‏56 كتاب یاد شده اضافه می‏كند كه لفظ «مولی‏» هر معنایی را در بر داشته باشد، از سوی پیامبر(ص) برای علی(ع) قرار داده شده و این خود مقامی والا و منزلتی عظیم است كه پیامبر آن را به علی(ع) اختصاص داده است. بدین جهت این روز، روز عید و روز سرور دوستان او است.
علّامه امینی می‏گوید: این بیان شافعی دلالت دارد بر اینكه تمامی مسلمانان این روز را عید می‏گیرند چه مسلمانانی كه حضرت علی(ع) را خلیفه بلافصل پیامبر(ص) می‏دانند چه مسلمانانی كه او را خلیفه چهارم به شمار می‏آورند و خلاصه باید گفت: امّت اسلامی در شرق و غرب، همگی در این عید با یكدیگر توافق دارند؛ مخصوصاً با توجّه به اینكه مصریان و اهل مغرب و عراق در قرون گذشته، به این روز توجّه داشته و آن را روز نماز و دعا و خطبه و سرودن اشعار می‏دانسته‏اند.

پی‏نوشت‌ها:
1. الغدیر، ج 1، ص 58؛ بحارالانوار، ج 37، ص 217.
2. برای توضیح بیشتر ر. ك: امینی، عبدالحسین، الغدیر، ج 1، ص ‏283.
3. روزی كه قدرت به دست آن حضرت آمد.
4 و در حدیث‏ شریف از حضرت رضا(ع) روایت ‏شده است كه فرمودند: «اگر یك درهم را در این روز به برادران مؤمن بدهی برابر است ‏با هزار درهم كه در اوقات دیگر بدهی‏» و در حدیث دیگر وارد شده است: «كه برابر است ‏با صدهزار درهم در غیر این روز.»
5. الغدیر، ج‏3، ص 284؛ طوسی، محمّد بن حسن، مصباح المجتهد، ص 524.
6. الموسوی‏ العاملی، السيّد عبدالحسین شریف الدّین، المراجعات، ص ‏197.
7. الغدیر، ج 1، ص 285.
8. گویا كه راوی پرسید: در كدام روز از روزهای هفته است؟
9. كلینی، محمّد بن یعقوب، الكافی، ج 1، ص 204؛ الغدیر، همان، ج 1، ص 285.
10. نص مذكور، در حدیث‏ شریف وارد شده است.
11 و در حدیث ‏شریف از حضرت امام رضا(ع) روایت ‏شده كه فرمود: «هر كجا كه باشی سعی كن كه روز غدیر نزد قبر حضرت امیرالمؤمنین(ع) حاضر شوی.»
12. روشن است كه امام مرده و زنده ندارد و همیشه زنده است و آیه: ولا تحسبن الذین قتلوا فی سبیل الله امواتا بل احیا .. و آیات دیگر بر این معنی دلالت دارند.
13. اگر فرصت تنگ نبود نمونه‏ای از جملات این زیارت را برای شما نقل می‏كردم تا از لابه‌لای آن لذّت ایمان و شیرینی ولایت و سعادت روح و حرارت شوق را بچشید. زیارت مزبور در كتب ادعیه و زیارات نقل شده است.
14. بیرونی، ابوریحان، الآثار الباقیـ［، ص 334.