کلیدواژگان: روش قرآن، علاج، تکفیر، عدم شک، ایمان، اصلاح، خون مسلمان.

مقدمه
در طول تاریخ اسلام، افراد و گروه‌هایی بوده‌اند که مخالفان خود را تکفیر می‌کردند و با کوچک‌ترین عاملی آنان را از دین اسلام خارج کرده و حکم به وجوب قتل آنان می‌دادند. همواره تكفیر گروهى از مسلمانان توسط گروهى دیگر به دلیل معارض بودن مبانى و یا عدم فهم مبانى یكدیگر، موجب وارد شدن آسیب‌های زیادى به امت اسلامى گردیده است. از نظر اسلام، مسلمان کسی است که شهادتین را بر زبان جاری می‌سازد؛ گرچه در باطن، اعتقاد دیگری داشته باشد. بر اساس شریعت اسلامی، صحیح نیست فرقه‌ای اسلامی و یا فردی از امت اسلامی را بی‌دلیل متهم به کفر کند، مادامی که اعتراف به شهادتین کند، و ضرورتی از ضروریات دین را انکار نکند. به همین سبب در این نوشتار، سعی شده است تا راه‌کارهای قرآن، در علاج و جلوگیری از پدیده خطرناک و مخرب تکفیر بیان شود و این که قرآن از چه طریقی با این پدیده مبارزه کرده است. از آن‌جا که گروه‌های تکفیری خود را مسلمان، و مسلمانان دیگر را کافر می‌دانند، ضروری است تا برای همه مشخص شود که روش این گروه، خلاف قرآن و اسلام اصیل است. در خصوص این موضوع با عنوان‌هایی؛ مانند تکفیر در قرآن و سنت، به آن پرداخته شده، اما بیشتر به صورت کلی گویی بوده است، ولی در این نوشتار به آیات به صورت جزئی و با دقت بیشتر پرداخته شده است، تا موضوع کاربردی‌تر شود. این مقاله، موضوع خود را چنین دنبال کرده است: معنای لغوی و اصطلاحی تکفیر، روش قرآن در علاج تکفیر، حق تکفیر از آنِ چه کسی است و در پایان به مخالفت تکفیری‌ها به ویژه وهابیت، از منش قرآن پرداخته شده است.

تکفیر در لغت و اصطلاح
واژه تكفیر مصدر باب تفعیل است که از ریشه «كفّر یکفّر» گرفته شده و ثلاثی مجرد آن «کفر» است. کفر در لغت همان طور كه در المفردات آمده، به معناى پوشاندن شىء است. شب را كافر گویند چون اشخاص را مى‌پوشاند و زارع را كافر گویند، زیرا تخم را در زمین مى‌پوشاند، بعد گوید كفر نعمت، پوشاندن آن است با ترك شكر و بزرگ‌ترین كفر، انكار وحدانیت خداوند یا نبوت است.
زبیدی و جوهری کفر را به ضد ایمان معنا کرده و در ادامه تکفیر را به فروتنى، محوكردن و از بین بردن چیزى معنا کرده‌اند. زبیدی یکی از معانی تکفیر را کافر دانستن دیگران دانسته است: وكفره تكفیرا: نسبه إلى الكفر. در کتاب معجم اللغه العربیه المعاصره نیز آمده است: «كفَّر الشَّخصَ: كفّره: حمله على الكفر و نسبه الیه و قال له كفرت»؛ تکفیر یک شخص؛ یعنی که او را کافر دانسته، یا نسبت کفر به او داده و یا به او گفته شود کافر شدی. وی در ادامه گوید: به عده‌ای که جماعت تکفیری می‌گویند به این سبب است که این گروه، افرادی سخت‌گیری هستند که اهل معصیت را به کفر متهم کرده و عده‌ زیادی را تکفیر و به قتل می‌رسانند. عبدالمنعم نیز در ذیل ماده تکفیر گوید: تکفیر نسبت دادن یکی از اهل قبله به کفر است.
از بین این معانی که برای کفر گفته شد، هنگامی که به صورت مطلق آورده شود، غالباً به معنی ضد ایمان به کار می‌رود، هم¬چنان که ملا علی قاری به این مطلب اشاره کرده است.
کفر در اصطلاح همان طور که ایجی گفته، عدم تصدیق پیامبر و انكار یكى از ضروریات دین است. ابن‌حزم نیز گوید: کفر در دین، صفت کسی است که آنچه که خدا ایمان به آن را واجب کرده است، بعد از اتمام حجت انکار کند. ابن‌تیمیه نیز معتقد است کفر، عدم ایمان به خدا و رسول است. وی در جای دیگر کفر را انکار ضروری دین و احکام متواتر دانسته است. در کتاب دیگرش نیز گوید: همانا کفر عبارت است از تکذیب رسول خدا از آن‌چه خبر داده است و امتناع از پیروی حضرت در صورتی که علم به صدق پیامبر(ص) دارد؛ مانند: فرعون و یهود و مثل آن‌ها. فخر رازی گفته است: کفر به معنی عدم ایمان؛ یعنی عدم تصدیق ضروریاتی است که پیامبر(ص) آورده است. ابن‌الوزیر نیز می‌گوید: اصل کفر تکذیب عمدی چیزی از کتاب خدا یا یکی از پیامبران است و یا تکذیب چیزی که پیامبران آن را آورده‌اند البته در صورتی‌که آن چیز به طور مشخص از ضروریات دین باشد.
بنابراین كفر در اصطلاح عبارت از عدم ایمان به خدا، رسول و انکار ضروری دین است. طبق این تعریفی که از علمای اهل سنت ذکر شد، کسی که منکر خدا، نبوت و ضروریات دین نباشد، از دایره کفر خارج است. تکفیر نیز به این معناست که شخصی یک نفر از مسلمانان را کافر بداند.

بخش اول) تأمل و عدم شک دراسلام دیگران

الف) عجله نکردن در حکم کردن در مورد دیگران
از روش‌های قرآن در علاج پدیده تکفیر، امرکردن مؤمنان به درنگ و عجله نکردن در حکم به عدم اسلام دیگران است که این امر در حالت جنگ صادر شده است. خداوند می‌فرماید:
(یا أَيُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا إِذا ضَرَبْتُمْ فِی سَبِیلِ اللَّهِ فَتَبَيَّنُوا وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقى‏ إِلَيْكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً تَبْتَغُونَ عَرَضَ الْحَیاةِ الدُّنْیا فَعِنْدَ اللَّهِ مَغانِمُ كَثِیرَةٌ كَذلِكَ كُنْتُمْ مِنْ قَبْلُ فَمَنَّ اللَّهُ عَلَيْكُمْ فَتَبَيَّنُوا إِنَّ اللَّهَ كانَ بِما تَعْمَلُونَ خَبِیراً)؛ ‌ای كسانى كه ایمان آورده‏اید هنگامى كه در راه خدا گام بر مى‏دارید (و به سفرى براى جهاد مى‏روید) تحقیق كنید و به كسى كه اظهار صلح و اسلام مى‏كند نگویید مسلمان نیستى، به خاطر این كه سرمایه ناپایدار دنیا (و غنائمى) به دست آورید، زیرا غنیمت‌هاى بزرگى در نزد خدا (براى شما) است، شما قبلاً چنین بودید و خداوند بر شما منت گذارد(و هدایت نمود) بنابراین (به شكرانه این نعمت بزرگ) تحقیق كنید، خداوند به آنچه عمل مى‏كنید آگاه است.

در روایات و تفاسیر شأن نزول‌هایى درباره این آیه نقل شده است كه با هم شباهت دارند؛ از جمله این كه: پیامبر بعد از بازگشت از جنگ خیبر، اسامه بن زید را با جمعى از مسلمان‌ها به سوى یهودیانى كه در یكى از روستاهاى فدك زندگى مى‏كردند فرستاد، تا آن‌ها را به اسلام و یا قبول شرایط ذمه دعوت كنند. یكى از یهودیان به نام مرداس كه از آمدن سپاه اسلام با خبر شده بود اموال و فرزندان خود را در پناه كوهى قرار داد و به استقبال مسلمانان شتافت، در حالى كه به یگانگى خدا و نبوت پیامبر گواهى مى‏داد. اسامه بن زید به گمان این كه مرد یهودى از ترس جان و براى حفظ مال اظهار اسلام مى‏كند و در باطن مسلمان نیست، به او حمله كرد و او را كشت و گوسفندانش به غنیمت گرفت؛ هنگامى كه خبر به پیامبر رسید پیامبر از این جریان سخت ناراحت شد تا این که آیه فوق نازل شد.

با دقت در آیه به این نکته پی می‌بریم که نباید در اطلاق کفر بر دیگران و لو این که قبلاً کافر بوده یا این که در باطن کافر، ولی به ظاهر ادعای اسلام کرده و شهادتین بر زبان جاری کرده است، عجله کرد، بلکه باید سخنش را پذیرفت.
طبری مفسر سرشناس اهل سنت این آیه را مخصوص زمان جنگ دانسته و آن را به عدم عجله در تکفیر دیگران تفسیر کرده است:
(إذا ضربتم فی سبیل الله) یقول إذا سرتم مسیر ا لله فی جهاد أعدائكم (فتبینوا) یقول فتأنوا فی قتل من أشكل علیكم أمره فلم تعلموا حقیقه إسلامه ولا كفره ولا تعجلوا فتقتلوا من التبس علیكم أمره ولا تتقدموا على قتل أحد إلا على قتل من علمتموه یقینا حربا لكم ولله ولرسوله؛ زمانی که در راه خدا گام برمی‌دارید؛ یعنی زمانی که برای خدا در مسیر جهاد با دشمنان هستید. تحقیق کنید؛ یعنی در قتل کسی که امرش بر شما مشکل شده است و نمی‌دانید که آیا او واقعاً اسلام آورده و یا کافر است، عجله نکنید تا مبادا کسی را به قتل برسانید و کسی را نکشید مگر این که به یقین بدانید که او با شما، رسول و خدا قصد جنگ دارد.

البته وی برای روش شدن مطلب به معنی لغوی «فتبینوا» اشاره کرده و آن را به تأنی و درنگ ـ خلاف عجله ـ معنی کرده است.
بیضاوی نیز همین تفسیر را کرده و معتقد است مراد از «فتبینوا» عدم عجله در حکم کردن به کسی است که در جنگ، اظهار اسلام می‌کند و در ادامه گوید: ولا تبادروا إلى قتلهم ظنا بأنهم دخلوا فیه اتقاء وخوفا فإن إبقاء ألف كافر أهون عند الله من قتل امرئ مسلم وتكریره تأكید لتعظیم الأمر؛ در قتل آن‌ها به این گمان که از ترس و تقیه داخل در اسلام شده‌اند، عجله نکنید. همانا باقی بودن هزار کافر نزد خدا از قتل یک مسلمان آسان‌تر است و تکرار« فتبینوا» تاکید بر عظمت این امر است.

غزالی نیز در خصوص عدم عجله در تکفیر مسلمانان چنین گفته است: شایسته است که از تکفیر اگر راهی بر آن پیدا نشد، دوری کرد؛ زیرا مباح دانستن خون مسلمان که به توحید اقرار دارد، اشتباه است و اشتباه در ترک هزار کافر (زنده ماندن) از ریختن خون یک مسلمان آسان‌تر است.

ناصر سعدی، مفسر مورد اعتماد وهابیان نیز در تفسیر جمله «فتبینوا» می‌گوید: زمانی که کسی برای جهاد با دشمنان خدا آماده شده است و به مقابله آن‌ها می‌رود، او مأمور به جست‌وجو در خصوص کسی است که می‌گوید من اسلام آوردم و قرینه محکمی نیز بر این دلالت دارد. کسی که تظاهر به اسلام در موقعیت جنگ می‌کند، به سبب حفظ جان خود از کشته شدن است، ولی آیه دلالت دارد که باید درباره او درنگ کرد و جست‌وجو کرد تا امر روشن شود و گرفتار اشتباه نشد.

وی هم¬چنین در جای دیگر در ذیل همین آیه، به فایده عدم عجله در حکم به کفر دیگران پرداخته و معتقد است درنگ کردن در این امور باعث فواید زیاد و موجب دفع شر بزرگ می‌شود. با این کار دین آن شخص معلوم می‌شود به خلاف آن زمانی که با عجله درباره کسی حکم کنی؛ زیرا در صورت عجله کار به جایی کشیده می‌شود که شایسته نیست.
فخر رازی نیز در ذیل آیه گوید: مقصود از این آیه مبالغه در تحریم قتل مؤمنان بوده و مبالغه در ترکِ قتل آن هاست تا خون حرامی به تأویل ضعیف ریخته نشود.

با دقت در آیه و نگاهی که مفسرین به آن داشته‌اند، به خوبی فهمیده می‌شود که چگونه خداوند امر به تأنی در حکم به تکفیر دیگران کرده است، آن هم در بدترین زمان ها؛ یعنی موقع جنگ که گمان دروغ و فریب می‌رود ولی خداوند در این حالات نیز دستور می‌دهد که درباره آن شخصی که تظاهر به اسلام می‌کند، عجله نکرده و او را به کفر متهم نکنند؛ هم¬چنان که قرطبی نیز به این مطلب اشاره کرده است که: در فقه، حکم کردن به ظاهر ملاک و معیار است نه باطن. در اهمیت این مطلب همین بس که در آخر آیه امر به عدم عجله کردن تکرار شده است (فتبینوا ان الله بما تعلمون خبیرا) در حقیقت خداوند می‌خواهد بفرماید که چه قدر حکم به تکفیر خطر دارد. . نفی اسلام از احدی جایز نیست مگر این که دلیل قطعی بر تکفیر او وجود داشته باشد. روایات نیز این مطلب را تایید می‌کنند؛ مثلاً این که اسامه بن زید می‌گوید: رسول الله ما را به سوی قبیله حُرقات فرستاد. صبح بر آن‌ها یورش بردیم و شكستشان دادیم. من و یك انصاری به مردی از آن‌ها رسیدیم. هنگامی كه بر او مسلط شدیم، لا إله إلا الله گفت. مرد انصاری، دست نگه داشت ولی من آن قدر به او نیزه زدم كه كشته شد. هنگامی كه به مدینه آمدیم و خبر به نبی اكرم رسید، فرمود: ای اسامه! بعد از این كه لا إله إلا الله گفت، او را كشتی؟ گفتم: او برای نجاتش، شهادت آورد. سپس رسول خدا آن قدر این جمله را تكرار كرد كه من آرزو كردم ای كاش! قبل از آن روز، مسلمان نشده بودم.

ب) عدم شک در اسلام دیگران
از روش‌های قرآن در علاج پدیده تکفیر، نهی از تشکیک در اسلام دیگران و حکم به کفر آن‌ها حتی در زمان جنگ است. قرآن در این می‌فرماید: (وَ لا تَقُولُوا لِمَنْ أَلْقى‏ إِلَيْكُمُ السَّلامَ لَسْتَ مُؤْمِناً)؛ به كسى كه اظهار صلح و اسلام مى‏كند، نگویید مسلمان نیستى.

از این آیه فهمیده می‌شود که وقتی کسی اظهار اسلام کرد، واجب است که حرف او را قبول کرده و او را کافر ندانست . از اطلاق این دستور نیز چنین برداشت می‌شود که نباید سخن آن کسی که ادعای اسلام می‌کند، حمل بر تقیه و یا ترس او بکنند، بلکه باید سخن او را که می‌گوید: من مسلمانم، بدون هیچ قید و شرطی پذیرفت.

فخر رازی نیز در ذیل بیان معنی سلام، شبیه همان کلام بیضاوی را ذکر کرده است: سلام دو معنا دارد یکی این که مراد از سلام، تحیت بر مسلمانان است؛ یعنی وقتی کسی به شما با سلام تحیت گفت، نگویید او این کلمه را به سببِ پناه آوردن به شما گفت و حرف او را قبول نکرده و بر او شمشیر کشیده و و مالش را تصاحب کنید، بلکه در این خصوص دست از او برداشته و سخن او را در آنچه به ظاهر گفته است، قبول کنید و معنی دیگر سلام این است که کسی که از جنگ با شما دست کشیده است، نگویید مؤمن نیستید.

طبری در ذیل این بخش از آیه نساء، به جنگ نکردن با شخصی که اظهار اسلام کرده، اشاره می‌کند: ولا تقولوا لمن استسلم لكم فلم یقاتلكم مظهرا لكم أنه من أهل ملتكم ودعوتكم لست مؤمنا؛ کسی که تسلیم شما شده است و با شما جنگ نمی‌کند و به ظاهر می‌گوید من از اهل دین شما هستم، نگویید مؤمن نیستی.

شوکانی تفسیر جالبی از این قسمت آیه کرده است: مراد از نهی در «لا تقولوا لمن القی...»، نهی مسلمانان از مسامحه در آن‌چیزی است که کافر درباره اسلامش به آن استدلال کرده است و هم¬چنین نهی مسلمانان از این است که بگویند تظاهر به اسلامِ کافر به سبب پناهندگی و تقیه بوده است.

بنابراین طبق این آیه اصل در حکم به اسلام دیگران، ظاهر است نه باطن؛ یعنی در خروج شخصی از کفر، تظاهر به اسلام کافی است، همان طور که علمای اهل سنت این اصل را قبول کرده‌اند و بر آن تاکید می‌کنند. شاطبی در کتاب الموفقیات به این مسئله اشاره کرده است: اصل در احکام، حکم به ظاهر است، هم¬چنان که پیامبر با این که از طریق وحی منافقان و غیره را می‌شناخت، ولی طبق ظاهر عمل می‌کرد.

بخش دوم) توصیف به ایمان و تاکید بر اخوت ایمانی

الف) وصف طوایف متحاربه به ایمان
از روش‌های قرآن در علاج انحرافات افراد و جامعه، تنبیه به اصل ایمان است. خداوند طایفه‌های مسلمانان را که در حال جنگ با هم هستند، اهل ایمان نامیده است:
(وَ إِنْ طائِفَتانِ‏ مِنَ الْمُؤْمِنِینَ اقْتَتَلُوا فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما فَإِنْ بَغَتْ إِحْداهُما عَلَى الْأُخْرى‏ فَقاتِلُوا الَّتِی تَبْغِی حَتَّى تَفِی‏ءَ إِلى‏ أَمْرِ اللَّهِ فَإِنْ فاءَتْ فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما بِالْعَدْلِ وَ أَقْسِطُوا إِنَّ اللَّهَ يُحِبُّ الْمُقْسِطِینَ إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَ اتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ)؛ هرگاه دو گروه از مؤمنان با هم به جنگ پردازند در میان آن‌ها صلح بر قرار سازید و اگر یكى از آن‌ها بر دیگرى تجاوز كند با طایفه ظالم پیكار كنید تا به فرمان خدا باز گردد، هرگاه بازگشت (و زمینه صلح فراهم شد) در میان آن دو بر طبق عدالت صلح بر قرار سازید، و عدالت پیشه كنید كه خداوند عدالت‏پیشه‏گان را دوست دارد. مؤمنان برادر یكدیگرند، بنابراین میان دو برادر خود صلح بر قرار سازید، و تقواى الهى پیشه كنید تا مشمول رحمت او شوید.
شأن نزول این آیات به دلیلِ نزاع بین دو طایفه معروف مدینه؛ یعنی اوس و خزرج بوده است.

همچنان که می‌بینیم در این آیه جنگیدن مسلمان‌ها با یکدیگر، که از گناهان کبیره است، موجب خروج از دایره مسلمانی نشده است . بخاری نیز با استدلال به این آیه و آیات دیگر معتقد است شخص با گناه کردن، هرچند آن گناه بزرگ باشد، از دایره ایمان خارج نمی‌شود. ثعلبی نیز با استدلال به این آیه می‌گوید: این آیات دلالت بر این دارد که بغی، ایمان را از بین نمی‌برد؛ زیرا خداوند آن‌ها را در حالی که اهل بغی هستند، برادران ایمانی نامیده است.
ابن‌قدامه نیز در ذیل این آیات پنچ فایده ذکر کرده که اولین آن این است که قرآن، مسلمان‌هایی را که با یکدیگر در حال جنگ هستند و اهل بغی می‌باشند، از ایمان خارج نکرده و آن‌ها را مؤمنان نامیده است . عینی نیز در ذیل این آیه اشاره کرده که خداوند اهل قتال را مؤمن دانسته و از ایمان خارج نکرده است.
البانی نیز در ذیل این آیه به مطلب عدم تکفیر اهل بغی اشاره کرده و گوید: خداوند در این آیه فرقه تجاوزگر را که با فرقه حق و مؤمن جنگ می‌کند، حکم به کفر نکرده است. ابن‌باز نیز به این مسئله اشاره کرده است که جنگ بین مؤمنان آن‌ها را از دایره ایمان خارج نمی‌کند، هرچند موجب ضعف ایمان آن‌ها می‌شود.
البته در روایات اهل سنت نیز به این مطلب اشاره شده است که بین دو طایفه‌ای که در حال جنگ با هم بودند، به هر دو گروه، مسلمان اطلاق شده است؛ مانند این روایت که پیامبر فرمودند: «ابْنِی هذا سَيِّدٌ وَلَعَلَّ اللَّهَ أَنْ يُصْلِحَ بِهِ بین فِئَتَيْنِ من الْمُسْلِمِینَ؛ این فرزندم آقاست و امید است كه خداوند توسط ایشان بین دو لشكر بزرگ مسلمین (لشگر امام حسن7 و معاویه) صلح برقرار سازد.»

بنابراین خداوند ایمان دو گروه را که با هم در حال جنگ هستند، نفی نکرده است و حکم به کفر آن‌ها نمی‌کند، بلکه ذکر می‌کند که آن‌ها اهل ایمان هستند و این ایمان است که موجب صلح بین آن‌ها می‌شود؛ زیرا اگر یک طرف کافر بود در این صورت صلح معنا نداشت. پس طبق این منهج قرآنی نباید بعضی از مسلمانان برخی دیگر را تکفیر کنند، در حالی که خداوند حتی مسلمانان در حال جنگ را، از اهل ایمان شمرده است.

پاسخ به یک شبهه
ممکن است در این جا سؤالی مطرح شود که در برخی احادیث صحیح، جنگ و قتال مسلمان‌ها با یکدیگر کفر تلقی شده است، در این صورت این روایات با این آیات که اهل قتال را مؤمن دانسته است، چگونه قابل جمع می‌باشد؟ مثلاً در روایات نبوی آمده است که: «سِبَابُ الْمُسْلِمِ فُسُوقٌ وَقِتَالُهُ كُفْرٌ؛ ناسزا گفتن به مسلمان، فسق است و جنگیدن با او، كفر می‌باشد»، یا در روایت دیگر پیامبر فرمودند: «لَا تَرْجِعُوا بَعْدِی كُفَّارًا يَضْرِبُ بَعْضُكُمْ رِقَابَ بَعْضٍ؛ بعد از من كافر نشوید تا با جنگ یكدیگر را نابود سازید.»
این شبهه چنین پاسخ داده شده است:
اولاً: مراد از کفر در این روایات و روایات شبیه آن، کفر اصغر است که موجب خروج از دین نمی‌شود، خلافِ کفر اکبر که موجب خروج از دین است. كفر اصغر، همان كفر عملى است. این نوع كفر، انسان را از دایره اسلام خارج نمى‌كند. گناهانى كه در قرآن و سنت كلمه كفر به آن اطلاق شده است و به حد كفر اكبر نمى‌رسد؛ مانند كفران نعمت از این جمله‌اند، ولی كفر اكبر، انسان را از حیطه اسلام خارج كرده و اعمال را از بین مى‌برد. البته این تقسیمی است که اهل سنت کرده‌اند.

ابن‌قیم جوزیه در کتاب مدارج السائلین بعد از تقسیم کفر به دو نوع اکبر و اصغر، می‌گوید: کفر اکبر موجب خلود در جهنم می‌شود، خلافِ کفر اصغر که مستحق عذاب است فقط، نه خلودِ در جهنم. وی در ادامه راه حلی را درباره این روایات «سِبَابُ الْمُسْلِمِ فُسُوقٌ وَقِتَالُهُ كُفْرٌ» و غیره کرده و آن‌ها را به کفر اصغر حمل کرده است . همچنین به پاسخ ابن‌عباس در رابطه با آیه (وَ مَنْ لَمْ يَحْكُمْ بِما أَنْزَلَ اللَّهُ فَأُولئِكَ هُمُ الْكافِرُونَ)؛ و آن‌ها كه به احكامى كه خدا نازل كرده حكم نمى‏كنند، كافرند، اشاره کرده است که گفته است: مراد از کفر در این آیه، خروج از ملت نیست و این کافر مانند کسی نیست که به خداوند، فرشتگان، کتاب‌ها و پیامبران کفر ورزیده باشد. ابن‌تیمیه نیز شبیه همین توجیه را دارد.
ثانیاً: اطلاق واژه کفر بر این موارد از باب شدت و تغلیظ است. چنان‌که ابن‌حجر در توجیه این روایات می‌گوید: فدل على أن بعض الأعمال یطلق علیه الكفر تغلیظا؛ این‌ها دلالت بر این دارد که اطلاق کفر بر برخی از اعمال به سببِ غلظت است و به معنی حقیقی؛ یعنی خروج از دین نیست.

پس این روایات ربطی به کفر به معنی خروج از دین ندارد، تا با آیات گفته شده، تعارض داشته باشد؛ بلکه مراد از کفر در آن‌ها، کفر اصغر است که حتی مسلمان نیز به موجبِ برخی از گناهان ممکن است این نوع از کفر را داشته باشد. اگر در متون دینی درباره فعل یا باوری، واژه کفر استعمال شده باشد، همواره دال بر کفر اکبر؛ یعنی کفری که شخص را از دین خارج می‌کند، نیست. بنابراین در تکفیر باید توجه داشت که برداشتی ظاهری از متن نداشته باشیم و هر کفری را حمل بر کفر اکبر نکنیم؛ جنگ و قتال مسلمین با یکدیگر کفر تلقی شده، ولی بدون شک این کفر، کفر اکبر نیست.

ب) امر به اصلاح بین اهل نزاع
اولین وسیله علاجِ اختلاف، بین دو طایفه در حال جنگ، که قرآن به آن اشاره کرده است، امر به آشتی دادن بین آن‌هاست. چون خداوند فرمود: (فَأَصْلِحُوا بَيْنَهُما). این امر، تأکیدی از خداوند است بر مؤمنان که باید بین دو گروه مسلمان در حال جنگ، صلح برقرار کنند و این‌که آن‌ها را به حکم کتاب الله دعوت کنند. همچنان که مفسرین به این امر اشاره کرده‌اند؛ مثلاً جصاص می‌گوید: این دستوری است به اصلاح بین دو طایفه در حال جنگ و این که به کتاب و سنت و رجوع از بغی فرا می‌خواند.
در این آیه امر به صلح، یک امر عامی است که باید بین این دو گروه متنازع انجام شود، بدون این که میل به یک طرف کرد و یا حکم به کفر آن‌ها شود . باید بین آن‌ها به عدالت صلح داد و تنها در صورتی که یک گروه بر دیگری بغی کند و از درخواست حکم به کتاب خدا امتناع کند، باید با طایفه متجاوز جنگید تا به حکم خدا گردن نهد. همچنان که مفسرین نیز به این مطلب اشاره کرده‌اند.

این صلح آن قدر اهمیت دارد که در یک آیه دو بار تکرار شده است. یکی این‌که در آغاز جنگ سعی در اصلاح بین آن‌ها بکنید، دیگر این که اگر گروه متجاوز بعد از جنگ، زمینه اصلاح داشت، باز بین آن‌ها به عدالت صلح دهید. نکته مهم در این آیه آن است که در هر بار، خداوند حکم به کفر آن‌ها نکرده است بلکه با آن‌ها معامله اهل ایمان کرده است. این صلح در آیه بعدی نیز تکرار شده است (فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ) تا به مسلمانان نشان بدهد که آشتی بهتر از تفرقه و اختلاف بین مسلمانان است. به همین سبب از این آیات فهمیده می‌شود که در اصلاح بین افراد و یا گروه‌های در حال نزاع، نباید حکم به تکفیر آن‌ها کرد، بلکه باید بین آن‌ها معامله اهل ایمان کرد.

ج) تأکید بر اخوت ایمانی
از روش‌های قرآن در علاج و جلوگیری از تکفیر یکدیگر، تأکید بر اخوت ایمانی بین دو گروه مسلمان است. خداوند به صراحت تمام مؤمنان را برادر یکدیگر دانسته و می‌فرماید:( إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَيْنَ أَخَوَيْكُمْ وَاتَّقُوا اللَّهَ لَعَلَّكُمْ تُرْحَمُونَ)؛ مؤمنان برادر یكدیگرند.
اخوت در عقیده و دین به مراتب از اخوت در نسب، قوی‌تر و پایدارتر است؛ زیرا برادری در نسب، در صورت مخالفت با دین قطع می‌شود، ولی اخوت در دین، با مخالفت با نسب، قطع نمی‌شود. به همین سبب است که خداوند به مؤمنان در حال جنگ

تأکید می‌کند که برادارن یکدیگر هستند تا بین آن‌ها را اصلاح کند، گویا خداوند بر این امر تأکید می‌کند که مؤمنان که در حال جنگ با هم هستند، گویا در نسب و ولادت با یکدیگر برادرند.
ابن‌تیمیه در ذیل این آیه می‌گوید: با وجود این که مؤمنان درحال قتال با یکدیگر هستند، ولی آن‌ها را برادر یکدیگر قرار داد، در حالی که خود خدا امر به قتال با اهل بغی و تجاوز کرده است، ولی هر بغی و ظلمی عموم مردم را از دایره ایمان خارج نمی‌کند. ذهبی نیز می‌گوید: این آیه، مؤمنانِ در حال جنگ را اهل ایمان دانسته و خبر داده است که آن‌ها برادران یکدیگرند. درکتاب اعلام السنه نیز آمده است که خداوند با این آیه مؤمنان را توصیف به ایمان کرده و آن‌ها را برادر ایمانی خطاب کرده است، و این نشان از آن دارد که چیزی از ایمان آن‌ها را نفی نکرده است.
سعدی در تفسیر خود در ذیل این قسمت از آیه می‌گوید: این پیمانی از پیمان‌های خداوند بین مؤمنان است، بر این که اگر شخصی در مشرق یا مغرب زمین به خدا، ملائکه، کتب، پیامبران خدا و روز قیامت ایمان دارد، او برادر دینی مؤمنان است و این اخوت موجب می‌شود که مؤمنان هر چه برای خود دوست دارند، برای برادران ایمانی خود نیز دوست داشته باشند و هر چه بر خود نمی‌پسندند، بر آن‌ها نیز نپسندند. وی در ادامه این اخوت را راه علاج جنگ و تفرقه بین مؤمنان دانسته است، از این طریق که مؤمنان باید بین خود را که برادر هم هستند، اصلاح کنند.
چنان که قبلاً ذکر شد شأن نزول و سیاق این آیات درباره جنگ و نزاع بین دو گروه از مؤمنان است، ولی خداوند از هر دو گروه به ایمان یاد کرده و آن‌ها را برادر ایمانی یکدیگر نامیده است، در حالی که آن‌ها گناه کار و اهل بغی بودند. چنان که در روایات فراوان در کتب حدیثی، تفسیری، تاریخی و اعتقادی اهل سنت آمده است که حضرت علی، اهل جمل، صفین و نهروان را که علیه ایشان می‌جنگیدند کفار ندانسته بلکه آن‌ها را برادر خود خطاب کرده است و آن‌ها را فقط اهل بغی و نیز نافرمان معرفی کرده‌اند. در تفسیر بغوی آمده است: «أن علی بن أبی طالب رضی الله عنه سئل وهو القدوه فی قتال: أهل البغی عن أهل الجمل وصفین أمشركون هم فقال لا من الشـرك فروا، فقیل: أمنافقون هم، فقال: لا إن المنافقین لا یذكرون الله إلا قلیلا، قیل: فما حالهم، قال: إخواننا بغوا علینا؛ از علی که پیشوا در جنگ اهل بغی بود درباره اهل جمل و صفین پرسیده شد که آیا مشرکند. حضرت فرمود: از شرک فرار کردند. گفته شد: منافقند؟ حضرت فرمود: منافق که ذکر خدا نمی‌گوید مگر اند

ک. گفته شد: پس حالشان چگونه است؟ فرمود: آن‌ها برادران ما هستند که از ما نافرمانی كردند.»
مثل همین روایت درباره اهل نهروان نیز نقل شده است.
ناگفته نماند که جنگ حضرت علی با این گروه‌ها طبق دستور صریح پیامبر بوده است، چنان که حضرت علی فرمودند: «عَهِدَ إِلَى رَسُولُ الله فِى قِتَالِ النَّاكِثِینَ، وَالْقَاسِطِینَ، وَالْمَارِقِینَ؛ رسول خدا، از من براى جنگ با ناكثین و قاسطین و مارقین پیمان گرفت.» این روایت با چندین سند و در ده‌ها كتاب اهل سنت نقل شده است.
طبق این روایات، حضرت با اهل جمل، صفین و نهروان، معامله اسلام کرده و حکم به ایمان ظاهری آن‌ها داده و برادر ایمانی خود خطاب کرده است؛ و الا افرادی مثل معاویه در این که باطناً کافر بودند، شکی نیست، همان‌طور که خود حضرت علی به این مطلب اشاره کرده است. آن حضرت در نامه 16 نهج البلاغه، خطاب به یاران خود می‌فرماید:
وَأَعْطُوا السُّيُوفَ حُقُوقَهَا وَوَطِّئُوا لِلْجُنُوبِ مَصَارِعَهَا وَاذْمُرُوا أَنْفُسَكُمْ عَلَى الطَّعْنِ الدَّعْسِيِّ وَالضَّرْبِ الطِّلَحْفِيِّ وَأَمِیتُوا الْأَصْوَاتَ فَإِنَّهُ أَطْرَدُ لِلْفَشَلِ . فَوَ الَّذِی فَلَقَ الْحَبَّةَ وَبَرَأَ النَّسَمَةَ مَا أَسْلَمُوا وَلَكِنِ اسْتَسْلَمُوا وَأَسَرُّوا الْكُفْرَ فَلَمَّا وَجَدُوا أَعْوَاناً عَلَيْهِ أَظْهَرُوهُ؛
حق شمشیرها را ادا كنید، و پشت دشمن را به خاك بمالید، و براى فرو كردن نیزه‏ها، و محكم‏ترین ضربه‏هاى شمشیر، خود را آماده كنید، صداى خود را در سینه‏ها نگه دارید كه در زدودن سستى نقش به سزایى دارد. به خدایى كه دانه را شكافت، و پدیده‏ها را آفرید، آن‌ها اسلام را نپذیرفتند، بلكه به ظاهر تسلیم شدند، و كفر خود را پنهان داشتند و آن گاه كه یاورانى یافتند آن را آشكار ساختند.
حضرت علی در باطن، کسانی را که با او می‌جنگیدند مسلمان نمی‌دانست، ولی در ظاهر چون اظهار اسلام کردند با آن‌ها معامله اسلام کرد و آن‌ها را برادران ایمانی خطاب کرده و در ظاهر حکم به کفر آن‌ها نکرد.
بنابراین قرآن با برادر ایمانی دانستن مؤمنان، به ویژه در حال جنگ و نزاع، جلوی تکفیر مؤمنان را گرفته است و آن‌ها را که اهل بغی هستند، از ایمان خارج ندانسته است، بلکه با برادر خواندن آن‌ها، می‌خواهد جلوی اختلاف و تفرقه را گرفته و صلح را با این روش برای آن‌ها به ارمغان بیاورد. همچنان که در آیات دیگر، قاتل و ولی دم را برادر یکدیگر دانسته است: (فَمَنْ عُفِيَ لَهُ مِنْ أَخیهِ شَيْ‏ءٌ فَاتِّباعٌ بِالْمَعْرُوفِ)؛ پس اگر كسى از سوى برادر (دینى) خود، چیزى به او بخشیده شود، (و حكم قصاص او، تبدیل به خونبها گردد)، باید از راه پسندیده پیروى كند.
بخش سوم) تاکید بر عظمت خون مسلمان و حفظ آن

الف) قتل مؤمن، برابر قتل تمام مردم است
مهم‌ترین چیزی که موجب حلال شدن خون مسلمان می‌شود، تکفیر است. همچنان‌که گفته شد تکفیر نسبت دادن اهل قبله به کفر است. در قرآن كریم، موضوع قتل و كشتار به اندازه‏اى اهميّت دارد كه كشتن یك نفر به ناحق، برابر كشتار تمام بشر به شمار مى‏آید و احیاى یك نفر، برابرِ احیاى تمام بشر است. به همین سبب، قرآن برای این که از ریختن خون مسلمان به ناحق، جلوگیری کند، قتل یک نفر را برابر قتل تمام مردم دانسته است:
(مِنْ أَجْلِ ذلِكَ كَتَبْنا عَلى‏ بَنی‏ إِسْرائیلَ أَنَّهُ مَنْ قَتَلَ نَفْساً بِغَيْرِ نَفْسٍ أَوْ فَسادٍ فِی الْأَرْضِ فَكَأَنَّما قَتَلَ النَّاسَ جَمیعاً وَ مَنْ أَحْیاها فَكَأَنَّما أَحْيَا النَّاسَ جَمیعاً وَ لَقَدْ جاءَتْهُمْ رُسُلُنا بِالْبَيِّناتِ ثُمَّ إِنَّ كَثیراً مِنْهُمْ بَعْدَ ذلِكَ فِی الْأَرْضِ لَمُسْرِفُونَ)؛ به همین دلیل، بر بنى اسرائیل مقرّر داشتیم كه هر كس، انسانى را بدون ارتكاب قتل یا فساد در روى زمین بكشد، چنان است كه گویى همه انسان‌ها را كشته و هر كس، انسانى را از مرگ رهایى بخشد، چنان است كه گویى همه مردم را زنده كرده است. و رسولان ما، دلایل روشن براى بنى اسرائیل آوردند، ولی بسیارى از آن‌ها، پس از آن در روى زمین، تعدّى و اسراف كردند.

منظور این است که قتل یک نفر، به مثابه قتل تمام مردم شده است و شکی نیست که هدف، مبالغه در شرح مجازات قتل عمد عدوانی و بزرگ نشان دادن چنین کاری است، همان طور که که قتل تمام خلایق برای هرکس امر عظیمی است قتل یک نفر نیز چنین است، همچنان که فخر رازی به این مطلب اشاره کرده است.
قرطبی نیز در این باره از ابن‌عباس چنین نقل می‌کند:
معنای این آیه چنین است که کسی که یک نفر را بکشد و حرمتش را از بین ببرد، مانند این است که تمام مردم را کشته است و کسی که از کشتن یک نفر دست بکشد و خونش را به خاطر ترس از خدا حفظ کند، مانند این است که تمام مردم را زنده کرده است.
سعدی نیز در تفسیر خود در ذیل این آیه می‌گوید:
زمانی که شخصی به قتل کسی که مستحق کشتن نیست، اقدام می‌کند، این آیه نشان می‌دهد که بین این مقتول و فردِ دیگر فرقی نیست و این نفس اماره است که قاتل را برای کشتن وسوسه می‌کند و اگر قاتل چنین کاری را بکند گویا تمام مردم را کشته است؛ همچنین اگر شخصی، از کشتن کسی که نفس بر کشتن آن وسوسه می‌کند، از خوف خدا دست به چنین قتلی نزند، گویا تمام مردم را زنده کرده است.

البته برخی از مفسران معتقدند منظور از احیا در «و من أحیاها» این است که کسی سبب بقای نفسی را مثلاً با نهی قاتلِ آن شخص یا با نجات دادن شخص از مهلکه‌‌ها فراهم بسازد.
روایات فراوانی نیز در تأیید همین آیه از زبان پیامبر، برای جلوگیری از ریختن خون ناحق، نازل شده است که به دو مورد اشاره می‌کنیم:
«لا يَزَالَ الْمُؤْمِنُ فی فُسْحَةٍ من دِینِهِ ما لم يُصِبْ دَمًا حَرَامًا»؛ مؤمن از جانب دین اسلام پیوسته در گشایش و فراخی قرار دارد، مادامی که خون حرامی نریخته باشد.
روایت دیگر این است:
«من قَتَلَ مُعَاهَدًا لم يَرِحْ رَائِحَةَ الْجَنَّةِ»؛ هرکس شخصی را که در پناه اسلام است، به ناحق بکشد، بوی بهشت را استشمام نخواهد کرد.

ب) عذاب شدید در انتظار قاتل مؤمن
خداوند در آیه دیگری نیز برای جلوگیری از خونریزی، عذاب‌های شدیدی برای قاتل ذکر کرده است، تا با این روش، اهمیت حفظ نفس مؤمنان را بیان کرده باشد:
(وَ مَنْ يَقْتُلْ مُؤْمِناً مُتَعَمِّداً فَجَزاؤُهُ جَهَنَّمُ خالِداً فِیها وَ غَضِبَ اللهُ عَلَيْهِ وَ لَعَنَهُ وَ أَعَدَّ لَهُ عَذاباً عَظِیماً)؛ و هر كس، فرد با ایمانى را از روى عمد به قتل برساند، مجازاتِ او دوزخ است؛ در حالى كه جاودانه در آن مى‏ماند؛ و خداوند بر او غضب مى‏كند؛ و او را از رحمتش دور مى‏سازد؛ و عذاب عظیمى براى او آماده مى‏سازد.
قرآن در این آیه پنج مرتبه از مجازات را برای کسی که عمداً مؤمنی را به قتل برساند، ذکر می‌کند:
1. مجازات جهنم 2. جاودانگی در جهنم 3. خشم خداوند 4. لعنت خداوند 5. عذاب عظیم؛ که این نشان از بزرگ بودن جرم است؛ چنان که ابن‌عثیمین (مفتی وهابیت) نیز به این مسئله در ذیل همین آیه اشاره کرده است:

«إن العمد أعظم جرماً من أن تدخله الكفاره و لیس فیه إلا هذا الوعید الشدید وهذا القول أصح»؛ همانا قتل عمد جرمش بزرگ‌تر از آن است که در اِزای آن کفاره داد و درباره این قتل چیزی نیست (آن را جبران نمی‌کند) مگر وعده عذاب شدید. این صحیح‌ترین قول است.
هم¬چنان‌که در این دو آیه ملاحظه شد، خداوند از طریق بزرگ جلوه دادن کشتن مسلمان، توجه ویژه به حفظ نفس و مقرر کردن عذاب‌های سخت، برای قاتلِ مؤمن، سعی در جلوگیری از تجاوز به حقوق مؤمنان، به ویژه نفس آن‌ها کرده است، ولی گروه‌های تکفیری با کافر دانستنِ دیگران و نادیده گرفتن این آیات، خون مسلمانان (بزرگ و کوچک) را به ناحق ریختند که به مواردی از آن‌ها اشاره خواهیم کرد.

بخش چهارم) امر به چنگ زدن به ریسمان خدا و اطاعت اولی الامر
دستور چنگ زدن به ریسمان خدا و عدم تفرقه
یکی از راه‌های قرآن برای علاج تکفیر، چنگ زدن همه مسلمانان به کتاب خدا و سنت رسول و دوری از تفرقه است:
(اعْتَصِمُوا بِحَبْلِ اللَّهِ جَمیعاً وَ لا تَفَرَّقُوا وَ اذْكُرُوا نِعْمَتَ اللَّهِ عَلَيْكُمْ إِذْ كُنْتُمْ أَعْداءً فَأَلَّفَ بَيْنَ قُلُوبِكُمْ فَأَصْبَحْتُمْ بِنِعْمَتِهِ إِخْواناً وَ كُنْتُمْ عَلى‏ شَفا حُفْرَةٍ مِنَ النَّارِ فَأَنْقَذَكُمْ مِنْها كَذلِكَ يُبَيِّنُ اللَّهُ لَكُمْ آیاتِهِ لَعَلَّكُمْ تَهْتَدُونَ)؛ و همگى به ریسمان خدا (قرآن، اسلام و هر گونه وسیله وحدت‏)، چنگ زنید، و پراكنده نشوید! و نعمت خدا را بر خود، به یاد آرید كه چگونه دشمن یكدیگر بودید، و او میان دل هاى شما، الفت ایجاد كرد، و به بركتِ نعمتِ او، برادر شدید! و شما بر لبِ حفره‏اى از آتش بودید، خدا شما را از آن نجات داد. این چنین، خداوند آیات خود را براى شما آشكار مى‏سازد، شاید هدایت شوید.

طبری در ذیل این آیه می‌گوید: خودتان را به ریسمان خداوند بیاویزید و به دین خدا و پیمان او؛ یعنی الفت و اجتماع بر حق و تسلیم امر الهی بودن، که در کتابش به آن عهد بسته‌اید، تمسک کنید. بعد از این که خداوند امر به اتحاد کرد، از تفرقه نیز نهی کرده و فرمودند: «وَ لا تَفَرَّقُوا»؛ یعنی که از دین خدا و عهدی که با او بسته‌اید (متحد بودن در اطاعت خدا و رسولش) جدا نشوید.
قرطبی نیز در تفسیر آیه می‌گوید: «فإن الله تعالى یأمر بالألفه وینهى عن الفرقه فإن الفرقه هلكه والجماعه نجاه» ؛ خداوند امر به الفت کرده و از تفرقه نهی فرموده است، زیرا در تفرقه هلاکت و در جماعت، نجات است.

در آیه دیگر، بعد از این که امر به اطاعت خدا و رسولش شده است، به نتیجه تفرقه که از بین رفتن قدرت و شوکت است، اشاره شده است:
(وَ أَطیعُوا اللَّهَ وَ رَسُولَهُ وَ لا تَنازَعُوا فَتَفْشَلُوا وَ تَذْهَبَ ریحُكُمْ وَ اصْبِرُوا إِنَّ اللَّهَ مَعَ الصَّابِرینَ) ؛ و (فرمان) خدا و پیامبرش را اطاعت نمایید! و نزاع (كشمكش) نكنید، تا سست نشوید، و قدرت (شوكت) شما از بین نرود! و صبر كنید كه خداوند با صابران است‏.

تفرقه و اختلاف، بزرگ‌ترین عامل ضعف است. یکی از چیزهایی که موجب تفرقه می‌شود، تکفیر مسلمانان است، ولی تمسک به کتاب خدا و سنت پیامبر(ص) از اسباب وحدت بین مسلمانان است که راه را برای اختلاف و جدایی مسلمانان از همدیگر، می‌بندد. قرآن نیز به این موضوع اشاره کرده است و رجوع به خدا و رسولش را از راه‌های رفع اختلاف بیان کرده است:
(یا أَيُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَ وَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْكُمْ فَإِنْ تَنازَعْتُمْ فی‏ شَيْ‏ءٍ فَرُدُّوهُ إِلَى اللَّهِ وَ الرَّسُولِ إِنْ كُنْتُمْ تُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَ الْيَوْمِ الْآخِرِ ذلِكَ خَيْرٌ وَ أَحْسَنُ تَأْویلاً)؛ ‌ای كسانى كه ایمان آورده‏اید! اطاعت كنید خدا را! و اطاعت كنید پیامبر خدا و اولو الأمر (اوصیاى پیامبر) را! و هر گاه در چیزى نزاع داشتید، آن را به خدا و پیامبر بازگردانید (و از آن‌ها داورى بطلبید) اگر به خدا و روز رستاخیز ایمان دارید! این (كار) براى شما بهتر، و عاقبتش نیكوتر است.
بنابراین یكی از دستورهای قرآن این است كه آحاد امت اسلامی با یكدیگر متحد باشند؛ نقطه مقابل این آموزه قرآنی، آموزش استعماری می‌باشد که در صدد است تا میان مسلمانان اختلاف بیندازد و عده‌ای، گروهِ دیگر را تكفیر و لعن كنند.

تكفیر، حق خدا و رسول
بعد از بیان روش قرآن در علاج و جلوگیری از پدیده تکفیر، ضروری است به این بحث نیز پرداخته شود که چه کسانی اجازه تکفیر دارند؟ آیا هر كسی می‌تواند دیگران را در جرگه كفار داخل كند؟ تكفیر در چه صورتی جایز است؟
همچنان که علما گفته‌اند، تکفیر مسئله‌ای شرعی است که به دست خدا و رسول می‌باشد و کسی حق ندارد مسلمانی را متهم به کفر کند؛ مگر این که دلیل شرعی قطعی داشته باشد. شهرستانی در این باره می‌گوید: «لان التكفیر حكم شرعی» امام قرانی نیز معتقد است كفر یك مسئله شرعی است نه عقلی. ابن‌حجر هیثمی نیز می‌گوید: «التكفیر حكم شرعی سببه جحد»؛ تكفیر حكم شرعی است كه سببش حجد است.

ابن‌تیمیه كه به عنوان رهبر فكری و عقیدتی وهابیت شهرت گرفته است، تكفیر را یك مسئله فقهی دانسته و معتقد است تكفیر، حق الله است و كسی حق ندارد هیچ كسی را كافر بداند و به این حق خداوند تجاوز كند و مسئله تكفیر از جمله مسائلی است كه فقط خدا و پیامبر(ص) می‌توانند در آن اظهار نظر كنند.
وی در كتاب الاستغاثه می‌گوید:
اهل علم و سنت، مخالفان خود را تكفیر نمی‌كند، هرچند آن مخالف، این اهل علم و سنت را تكفیر كند، زیرا كفر، حكم شرعی است؛ پس انسان حق ندارد در این موضوع مقابله به مثل كند و او را تكفیر كند. هم¬چنان كه اگر كسی تو را تكذیب و یا به اهلت تجاوز كند، حق نداری او را تكذیب و یا به به اهلش تجاوز كنی؛ ‌چون كذب و زنا حق الله است. هم¬چنین تكفیر نیز حق الله است و هیچ كس حق تكفیر ندارد مگر این كه خداوند و رسولش شخصی را تكفیر كنند. هم¬چنین تكفیر شخص معین و جواز قتل او، بستگی به این دارد كه از طرف رسول خدا دلیلی باشد كه تكفیر مخالف او جایز است؛ وگرنه هركسی كه جاهل به دین است تكفیر نمی‌شود.

وی در جای دیگر نیز نقل می‌كند كه وجوب و تحریم، ثواب و عقاب، تكفیر و تفسیق كار خدا و رسولش می‌باشد و كسی در این خصوص نمی‌تواند دخالت كند. همچنین در جای دیگر می‌گوید: هیچ كس حق ندارد كه احدی از مسلمانان را تكفیر كند هرچند خطا و اشتباه كرده باشد مگر این كه دلیل بر این تكفیر داشته باشد.
ابن‌قیم، شاگرد مشهور ابن‌تیمیه، نیز می‌گوید: «الكفر حق الله ثم رسوله بالشـرع یثبت لا بقول فلان»؛ كفر، حق خدا و سپس رسول خداست كه با شرع ثابت می‌شود نه با گفته كسی.
ابن عثیمین نیز كه از عالمان بزرگ وهابیان است، تكفیر را حق خدا و رسول خدا دانسته و معتقد است كسی كه دیگری را تكفیر كند در حقیقت، خود آن شخص كافر است. وی گوید:
پناه به خداوند، كسانی كه مسلمانان را تكفیر می‌كنند از امت اسلامی خارج و شكی نیست كه آن‌ها جزء كفار هستند، زیرا پیامبر خبر داده است كه كسی كه به برادر خود بگوید: ای كافر؛ به یكی از آن دو برمی‌گردد، اگر كسی كه تكفیر شده واقعاً كافر باشد پس او كافر است، ولی اگر آن شخص در واقع كافر نبود گویند كافر است. لذا انسان باید زبان و قلبش را از تكفیر مسلمانان نگه دارد و این تكفیر حق خدا و رسول اوست و هر كس را تكفیر كنند آن شخص كافر است، هرچند در نزد ما مسلمان باشد و هر كس را تكفیر نكنند او مسلمان است، هرچند كسی بگوید آن شخص كافر است.

ولید بن راشد بن عبدالعزیز السعیدان دركتاب الاجماع العقدی كه 619 مطلب از مسائل مورد اتفاق اهل سنت را ذكر كرده است، تكفیر را نیز از مواردی دانسته است كه اهل سنت اتفاق دارند كه حق شارع است. وی می‌نویسد: «وأجمعوا على أن التكفیر حق للشارع فلا نكفر إلا من كفره الله تعالى و رسوله6»؛ اهل سنت اجماع دارند كه تكفیر حق شارع است و ما كسی را تكفیر نمی‌كنیم مگر این كه خدا و رسولش او را تكفیر كرده باشند.
حمد محمد بوقرین بعد از این كه تكفیر را حكم شرعی دانسته است می‌گوید: «رای شخصی در مسئله تكفیر دخالتی ندارد، زیرا این مسئله شرعی است، نه عقلی، و كافر كسی است كه خدا و رسول، او را كافر بداند نه غیر.»

بنابراین وقتی معلوم شد که تکفیر، حق خدا و رسولش است، کسی حق ندارد در این خصوص به حدود الهی تجاوز کند، مگر این که دلیل قطعی از جانب شرع داشته باشد، همچنان که علمای اهل سنت به این مسئله اقرار کرده‌اند. ذهبی تكفیر را فقط در صورتی جایز می‌داند كه دلیل قطعی داشته باشد. وی خطاب به علما می‌گوید: «فما ینبغی لك یا فقیه أن تبادر إلى تكفیر المسلم إلا ببرهان قطعی»؛ بر تو ای فقیه شایسته نیست كه بر تكفیر مسلمانی مبادرت كنی مگر این كه برهان قطعی داشته باشی.
شوكانی نیز، كه از بزرگان مشهور اهل سنت است، تكفیر را با دلیل روشن جایز دانسته و می‌گوید: «من می‌گویم بدان كه حكم بر مرد مسلمانی كه از دین خارج شده و در كفر داخل شده است، بر شخص مؤمن به خدا و قیامت شایسته نیست مگر این كه دلیلی روشن‌تر از آفتاب داشته باشد.»

عبدالله بن محمد بن عبدالوهاب نیز در این خصوص می‌نویسد: «واجب است كسی در مسئله تكفیر، حرفی را به زبان نیاورد مگر با علم و برهانی از جانب خدا و از این كه كسی را با فهم و استحسان عقلی خود خارج از دین اسلام بداند پرهیز كند، زیرا اخراج كسی از دین اسلام و یا ادخال كسی به دین اسلام از بزرگ‌ترین امور دین است.» و در ادامه متذكر می‌شود كه در مسئله تكفیر باید نصّی از طرف معصوم؛ یعنی پیامبر(ص) داشته باشیم و چه بسا شیطان، افراد زیادی را در این‌باره فریب داد و حكم به اسلام كسی كردند كه كتاب، سنت و اجماع حكم به كفر او كرده بود و حكم به كفر كسی كردند كه كتاب، سنت و اجماع حكم به اسلام آن شخص كرده بود.
هم‌چنین ابن‌الوزیر، که از بزرگان علمای یمین است، معتقد است حتی در صورتی كه دلیل بر كفر كسی وجود داشته باشد، باید جانب احتیاط را در مورد تكفیر او رعایت كرد. وی می‌نویسد:
جمهور علما وقتی تكفیر كسی را كه دلیل، اقتضای تكفیر او می‌كند، ترك و جانب احتیاط را می‌گیرند، به طریق اولی باید درمورد كسی كه نصی بر كفر او نیست، احتیاط و تقوا را در این صورت رعایت كرد.

وی در ادامه به این سؤال نیز پاسخ می‌دهد كه در صورت وجود نص چرا باید دست از تكفیر كشید، مهم‌ترین دلیل را، عدم تكفیر خوارج به وسیله حضرت علی7 دانسته و می‌گوید: با این كه خوارج به حضرت بغض و كینه داشتند و این بغض هم نشانه نفاق آن‌ها بود و با این كه آن‌ها علی7 را تكفیر كردند ولی حضرت آن‌ها را تكفیر نكرد.
با مطالبی كه از علمای بزرگ اهل سنت و وهابی نقل کردیم، روشن شد كه تكفیر، حق الله می‌باشد و كسی غیر از خدا و رسولش نمی‌تواند دیگری را تكفیر كند، مگر این كه دلیل شرعی و قطعی - نه ظنی- داشته باشد و در صورت وجود دلیل قطعی نیز باید احتیاط را رعایت كرد و اگر بدون دلیل بخواهد مسلمانی را تکفیر کند، خودِ او کافر است همچنان که ابن‌عثیمین اشاره کردند.

روش تکفیری‌ها و مخالفت با قرآن در تکفیر مسلمانان
تكفیر در تاریخ جوامع اسلامی پیشینه‌ای دارد، اما می‌توان پیدایش فرقه وهابیت را نقطه عطفی در تاریخچه مبحث تكفیر در بین مذاهب اسلامی دانست؛ چون تا پیش از پیدایش وهابیت، كه خود را بازگو كننده اسلام خالص می‌شمرد؛ تكفیر ایده اصلی هیچ فرقه و مذهبی از مذاهب اسلامی نبوده است. فقط در منطق بزرگان وهابیت است كه تكفیر جایگاهی بر جسته و ركنی غیر قابل تغییر دارد.

وهابیت معتقدند که تنها خودشان مسلمانند و هر کس که مخالف اعتقاداتشان باشد، مشرک است؛ به سببِ همین اعتقاد، کشتن اهل سنت و علمای اسلام را جایز می‌دانند. سهارنپوری به این مطلب در کتاب خود اشاره کرده است. آلوسی نیز در کتاب تاریخ نجد به این امر اذعان کرده است که وهابیان، مسلمانان را از انجام حج منع کرده و در تکفیر مخالفان خود مبالغه کردند. در کتاب السحب الوائله نیز آمده است که: هرکس با محمد بن عبدالوهاب مخالفت می‌کرد، او را تکفیر کرده و خونش را مباح می‌دانست. البته برادر محمد¬بن¬عبد الوهاب نیز به این مطلب اشاره کرده است که بردارش هر کس را که مخالف او باشد کافر می‌دانست.
ابن‌غنام، از مورخان وهابی، در کتابش می‌نویسد: اکثر مسلمانان در آغاز قرن دوازده هجری یعنی قبل از قیام محمد بن عبدالوهاب، مشرک بوده و به ارتداد جاهیلت برگشته بودند. مؤلف در این كتاب به شدت از محمد بن عبد الوهاب تمجید و حمایت كرده است.

عالمان وهابی تنها طریق نجات را پیروی از راه آل شیخ دانسته و مخالفان خود را گمراه و اهل جهنم می‌دانند. با همین تکفیرها بود که جان مردان، زنان و کودکان را بر خود حلال دانستند؛ همچنان که جبرتی در کتاب تاریخی خود به این جنایت اشاره کرده است: مردان را کشته و زنان و کودکان را اسیر کردند که این مرام وهابیان است . ابن‌بشر نیز چنین اعتراف می‌کند که وهابیان، خون هزاران نفر را در ممالک اسلامی به زمین ریختند.
وهابیت با تکفیر مسلمانان، دستورهای قرآن را که امر به اخوت بین مؤمنان و عدم تکفیر مسلمانان کرده است، نادیده گرفته و خون مؤمنان را که قرآن به بزرگی از آن یاده کرده است، به ناحق بر زمین می‌ریزند، که این عین مخالفت با منطق و روش قرآن است. اهل سنت از دست تکفیرهایِ وهابی، در طول تاریخ در امان نماندند، ولی شیعیان بیشترین قربانی این تکفیر در طول تاریخ بوده‌اند، تا آن جا که محمد بن عبدالوهاب نه تنها شیعیان را تكفیر كرده، بلكه شك كنندگان در كفرِ آن‌ها را نیز كافر دانسته و می‌گوید: «ومن شك فی كفرهم بعد قیام الحجه علیهم فهو كافر»؛ كسی كه در كفر شیعیان شك كند بعد از این كه حجت برای آن‌ها تمام شده باشد، او كافر است.

افندی از جمله افراد تکفیری بود كه خطرناك‌ترین فتوا را درباره تكفیر شیعیان در طول تاریخ صادر كرده است. محمد امین، مشهور به ابن‌عابدین، از فقهای مشهور احناف در کتاب تنقیح الفتاوی الحامدیه، فتوای مشهور عبدالله افندی درباره تكفیر و جواز قتل شیعیان را بیان كرده و این حرف او را نیز نقل كرده است كه اگر كسی در كفر و قتل شیعیان شك یا توقف كند كافر است. وی جریان فتوایی افندی را چنین نقل كرده است:
در مجموعه‌ای از رساله‌های شیخ الإسلام عبدالله افندی در سال 1146 هـ ق، پس از مراجعتش از مدینه منوره این گونه دیدم که سؤال شده بود: نظر شما درباره کشتن شیعیان، به خاطر خروج آنان بر حاکم اسلامی و یا کفر آنان چیست؟ اگر به سبب کفر باشد علت کفر آنان چیست؟ و در صورت اثبات کفر اگر توبه کردند، آیا توبه و اسلام آن‌ها مانند مرتد پذیرفته می‌شود، یا مانند کسی که پیامبر را سب کند، پذیرفته نمی‌شود و باید کشته شوند؟ و اگر کافر هستند آیا حدّ قتل جاری می‌شود یا کفر؟ و آیا جایز است از آنان جزیه گرفته و کشته نشوند و زنانشان به بردگی گرفته شوند؟ وی در پاسخ می‌نویسد: «أَنَّ هَؤُلَاءِ الْكَفَرَةَ وَالْبُغَاةَ الْفَجَرَةَ جَمَعُوا بَيْنَ أَصْنَافِ الْكُفْرِ وَالْبَغْيِ وَالْعِنَادِ وَأَنْوَاعِ الْفِسْقِ وَالزَّنْدَقَةِ وَالْإِلْحَادِ وَمَنْ تَوَقَّفَ فِی كُفْرِهِمْ وَإِلْحَادِهِمْ وَوُجُوبِ قِتَالِهِمْ وَجَوَازِ قَتْلِهِمْ فَهُوَ كَافِرٌ مِثْلُهُمْ»؛ این کافران ستمگر و جنایت کار (منظور وی شیعیان است)، همه انواع کفر، ستم، فسق و بی دینی را در خود جمع کرده‌اند. کسی که در کفر، شرک، بی دینی و قتل آنان شک و تردید کند خود کافر است...! این گروه کافر(شیعیان)، توبه کنند یا نکنند کشتنشان واجب است چرا که اگر توبه کنند و مسلمان شوند باید حد بر آنان جاری شود و حدّ چنین کسی کشتن اوست و پس از قتل حکم مسلمان را دارند و اگر توبه نکنند کشته و احکام کفار بر آن‌ها جاری می‌شود. به همین جهت باقی گذاردن آنان و دریافت جزیه جایز نیست، بلکه باید کشته شوند و زنان و فرزندانشان نیز به کنیزی گرفته شوند، چون حکم فرزند، تابع مادر است.

این در حالی است که قاضی ایجی می¬گوید: «جمهور فقیهان و متکلمان اهل سنت بر این امر اتفاق دارند که نمی¬توان احدی از اهل قبله را تکفیر نمود... .» قاضی سبکی نیز می¬گوید: «اقدام بر تکفیر مؤمنین جداً دشوار است. و هر کسی که در قلبش ایمان است، تکفیر اهل هوا و بدعت را دشوار می¬شمرد، در صورتی که اقرار به شهادتین دارد؛ زیرا تکفیر امری دشوار و خطیر است.»

نتیجه
قرآن به عنوان منبع اولیه مسلمانان، اولین کتابی است که تکفیر مسلمانان را محکوم کرده است. قرآن برای این که جلوی تکفیر را بگیرد و این پدیده را علاج کند، راه هایی را فرا روی مسلمانان قرار داده است: یکی از آن‌ها، شتاب نورزیدن در تکفیر دیگران و شک نکردن در اسلام کسی است که به ظاهر ادعای اسلام می‌کند. راه دیگر توصیف به ایمان کردن مسلمانانی است که با هم در حال جنگ هستند و تأکید بر اخوت ایمانی بین آن‌ها. همچنین با دستور دادن به اصلاح بین اهل نزاع، جلوی اختلاف و تکفیر را گرفته است. قرآن با بزرگ نشان دادن خون مؤمن، در حفظ او کوشیده است تا مبادا کسی با تکفیر، به حقوقش تجاوز کند. رجوع به اولوالامر از جمله روش‌های قرآن در علاج پدیده خطرناک تکفیر است. در ادامه به این نکته اشاره شده که تکفیر مسئله‌ای شرعی است که حق خدا و رسول است و کسی حق ندارد بدون دلیلِ قطعی، دیگری را کافر بداند. همچنین به روش غلط و غیر قرآنی تکفیری‌ها اشاره شد که با این که مخالفانشان مسلمان بودند ولی آن‌ها را تکفیر کرده و خونشان را بر خود مباح دانستند.

منابع
1. قرآن
2. ابن وزیر، محمد بن نصر المرتضى، إیثار الحق على الخلق فی رد الخلافات إلى المذهب الحق من أصول التوحید، چاپ دوم: دار الكتب العلمیه، بیروت 1987م.
3. ابن باز، عبدالعزیز، مجموع فتاوى العلامه عبد العزیز بن باز، تحقیق اشرف على جمعه، محمد بن سعد الشویعر، ریاض [بی¬نا، بی¬تا].
4. ابن بشر، عثمان بن عبد الله، عنوان المجد فی تاریخ نجد، چاپ چهارم: مطبوعات داره الملک عبد العزیز، ریاض [بی‌تا].
5. ابن‌تیمیه، احمد بن عبدالحلیم، الإستغاثه فی الرد على البكری، تحقیق عبدالله بن محمد سهلی، چاپ اول: دار الوطن، ریاض 1417.
6. ـــــــــــــــــــــــــــــــــ ، کتب و رسائل و فتاوى شیخ الإسلام ابن‌تیمیه، تحقیق عبدالرحمن بن محمد بن قاسم عاصمی نجدی، چاپ دوم: مكتبه ابن‌تیمیه، ریاض [بی¬نا].
7. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، الفتاوى الكبرى لشیخ الإسلام ابن‌تیمیه، تحقیق قدم له حسنین محمد مخلوف، دار المعرفه، بیروت [بی‌تا].
8. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، درء تعارض العقل والنقل، تحقیق عبد اللطیف عبد الرحمن، دار الكتب العلمیه، بیروت 1417ق/1997م.
9. ابن‌حجر، ابو العباس احمد بن محمد بن علی، الصواعق المحرقه على أهل الرفض و الضلال و الزندقه، تحقیق عبد الرحمن بن عبد الله تركی، كامل محمد الخراط، چاپ اول: مؤسسه الرساله، بیروت 1417ق/1997م.
10. ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی بن حجر ابو الفضل، فتح الباری شرح صحیح البخاری، تحقیق محب الدین الخطیب، دار المعرفه، بیروت [بی تا].
11. ابن‌قیم، احمد بن ابراهیم بن عیسى، توضیح المقاصد وتصحیح القواعد فی شرح قصیده الإمام ابن‌القیم، تحقیق زهیر الشاویش، چاپ سوم: المكتب الإسلامی، بیروت 1406ق.
12. ابن‌حزم، علی بن احمد، الإحكام فی أصول الأحكام، چاپ اول: دار الحدیث، قاهره 1404.
13. ابن‌حمید، محمد بن عبدالله ابن‌حمید، نجدی حنبلی مفتی مکه، السحب الوائله علی ضرایح الحنابله، مکتبه امام احمد [بی‌جا، بی‌تا]
14. ابن عابدین، محمد أمین بن عمر بن عبد العزیز عابدین دمشقی حنفی، العقود الدریه فی تنقیح الفتاوى الحامدیه، [بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا]
15. ابن‌عبدالوهاب، سلیمان، الصواعق الهیه فی الرد علی الوهابیه، چاپ سوم: دار الشفقه، استانبول 1399ق.
16. ابن‌عثیمین، محمد بن صالح بن محمد عثیمین، شرح ریاض الصالحین، دار الوطن للنشر، ریاض 1426ق.
17. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، الشرح الممتع على زاد المستقنع، چاپ اول: دار ابن‌الجوزی، 1422-1428.
18. ابن قیم، محمد بن ابی بكر ایوب زرعی، مدارج السالكین بین منازل إیاك نعبد وإیاك نستعین، تحقیق محمد حامد فقی، چاپ دوم: دار الكتاب العربی، بیروت 1393ق/1973م.
19. ابن‌كثیر، اسماعیل بن عمر، البدایه والنهایه، مكتبه المعارف. بیروت [بی‌تا].
20. ـــــــــــــــــ، تفسیر القرآن العظیم، دار الفكر، بیروت 1401ق.
21. آلوسی، شهاب الدین سید محمود، تاریخ نجد، تحقیق محمد بهجه اثری، مکتبه دار المدبلولی، قاهره [بی‌تا].
22. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت [بی‌تا].
23. ایجی، عضد الدین عبد الرحمن، كتاب المواقف، تحقیق عبد الرحمن عمیره، چاپ اول: دارالجیل، بیروت 1417ق/1997م.
24. البانی، محمد ناصر، فتنه التکفیر، چاپ دوم: دار ابن خزیمه، ریاض [بی¬تا].
25. بخاری، ابوعبدالله محمد بن إسماعیل، صحیح البخاری، تحقیق مصطفی دیب البغا، چاپ سوم: دارابن‌كثیر، یمامه بیروت 1407ق/1987.
26. بزار، ابو بكر احمد بن عمرو، البحر الزخار (مسند البزار)، تحقیق محفوظ الرحمن زین الله، چاپ اول: مؤسسه علوم القرآن، مكتبه العلوم و الحكم، بیروت 1409ق.
27. بغوی، حسین بن مسعود، تفسیر البغوی، تحقیق خالد عبد الرحمن العك، دار المعرفه، بیروت [بی¬تا].
28. بوقرین، حمد محمد، التكفیر - مفهومه و أخطاره و ضوابطه. [بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا].
29. بیضاوی، ناصر الدین ابوالخیر عبدالله بن عمر بن محمد، أنوار التنزیل وأسرار التأویل (تفسیر البیضاوی)، دار الفكر، بیروت [بی‌تا].
30. تفتازانی، سعد الدین مسعود، شرح المقاصد فی علم الكلام، چاپ اول: دار المعارف النعمانیه، پاکستان 1401ق/1981م .
31. ثعلبی، ابوإسحاق احمد بن محمد بن ابراهیم، الكشف والبیان، تحقیق الإمام أبی محمد بن عاشور، چاپ اول: دار إحیاء التراث العربی، بیروت 1422ق/2002م.
32. جبرتی، عبدالرحمان بن حسن جبرتی، عجائب الاثار، تحقیق عبدالرحمان عبد الرحیم، چاپ سوم، دارالکتب المصریه، قاهره [بی‌تا].
33. جصاص، احمد بن علی رازی، أحكام القرآن، تحقیق محمد صادق قمحاوی، دار إحیاء التراث العربی، بیروت 1405ق.
34. جوهری، اسماعیل بن حماد، الصحاح تاج اللغه وصحاح العربیه، تحقیق احمد عبدالغفور عطار، چاپ چهارم: دار العلم للملایین، بیروت 1407ق.
35. حسین بن غنام، تاریخ نجد، چاپ چهارم، دارالشروق، 1415ق.
36. حکمی، حافظ بن أحمد بن علی، أعلام السنه المنشوره [بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا].
37. حوالی، سفر بن عبدالرحمن، شرح العقیده الطحاویه، دارالمعرفه [بی‌جا، بی‌تا].
38. ذهبی، ابو عبد الله محمد بن عثمان، سیر أعلام النبلاء، تحقیق شعیب الأرناؤوط، محمد نعیم عرقسوسی، چاپ نهم: مؤسسه الرساله، بیروت 1413ق.
39. ــــــــــــــــ، المنتقى من منهاج الاعتدال فی نقض كلام أهل الرفض والاعتزال، تحقیق محب الدین الخطیب [بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا].
40. رازی شافعی، فخر الدین محمد بن عمر تمیمی، التفسیر الكبیر أو مفاتیح الغیب، چاپ اول: دارالكتب العلمیه، بیروت 1421ق/2000م.
41. راغب اصفهانی، حسین بن محمد، ‌المفردات فی غریب القرآن، تحقیق محمد سید گیلانی، دارالمعرفه، لبنان [بی¬تا].
42. رضى، شریف، نهج البلاغه للصبحی صالح، ‏ تحقیق و تصحیح فیض الإسلام، چاپ اول: هجرت، قم 1414 ق.
43. زبیدی، محمد مرتضى حسینی، تاج العروس من جواهر القاموس، تحقیق جمعی از محققین، دارالهدایه [بی‌جا، بی‌تا].
44. سبكی، الیواقت و الجواهر [بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا].
45. سعدی، عبد الرحمن بن ناصر، تیسیر الكریم الرحمن فی تفسیر كلام المنان (تفسیر السعدی)، تحقیق ابن‌عثیمین، مؤسسه الرساله، بیروت 1421ق/2000م.
46. سهارنپوری، عقائد علماء اهل السنه الدیوبندیه (المهند علی المفند)، مولانا خلیل احمد سهارنپوری، تحقیق دکتر سید طالب رحمان، چاپ اول، ریاض [بی¬تا].
47. شوكانی، محمد بن علی بن محمد، فتح القدیر الجامع بین فنی الروایه والدرایه من علم التفسیر، دارالفكر، بیروت [بی¬تا].
48. ــــــــــــــــــــــــــــــــــــــ ، السیل الجرار المتدفق على حدائق الأزهار، تحقیق محمود إبراهیم زاید، چاپ اول: دار الكتب العلمیه، بیروت 1405.
49. ـــــــــــــــــــــــــــــــــــــ، نیل الأوطار من أحادیث سید و الأخیار شرح منتقی الأخبار، دار الجیل، بیروت 1973م.
50. شهرستانی، محمد بن عبد الكریم، الملل والنحل، تحقیق محمد سید گیلانی، دار المعرفه، بیروت 1404.
51. طبری، ابوجعفر محمد بن جریر بن یزید بن كثیر بن غالب، جامع البیان عن تأویل آی القرآن (تفسیرطبری)، دار الفكر، بیروت 1405.
52. عبدالحمید عمر، أحمد مختار، معجم اللغه العربیه المعاصره، چاپ اول: عالم الكتب، 1429ق/2008م.
53. عبدالمنعم، محمود عبدالرحمان، معجم المصطلحات والالفاظ الفقهیه، دار الفضیله [بی‌جا، بی‌تا].
54. عقدی، ولید بن راشد بن عبدالعزیز السعیدان، الإجماع العقدی [بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا].
55. علماء نجد، الدرر السنیه فی الأجوبه النجدیه، تحقیق عبد الرحمان بن محمد بن قاسم، چاپ ششم. [بی‌نا، بی‌جا، بی‌تا].
56. عینی، بدر الدین ابومحمد محمود بن أحمد، عمده القاری شرح صحیح البخاری، دار إحیاء التراث العربی، بیروت [بی¬تا].
57. غرناطی كلبی معروف به شاطبی، إبراهیم بن موسى لخمی، الموافقات فی أصول الفقه، تحقیق عبدالله دراز، دار المعرفه، بیروت [بی¬تا].
58. قرافی، أبو العباس احمد بن ادریس صنهاجی، الفروق أو أنوار البروق فی أنواء الفروق (مع الهوامش)، تحقیق خلیل المنصور، چاپ اول: دار الكتب العلمیه، بیروت 1418ق - 1998م.
59. قرطبی، ابوعبد الله محمد بن احمد بن ابی بكر بن فرح، الجامع لأحكام القرآن، دار الشعب، قاهره [بی¬تا].
60. مقدسی، ابومحمد عبد الله بن أحمد بن قدامه، المغنی فی فقه الإمام أحمد بن حنبل الشیبانی، چاپ اول: دار الفكر، بیروت 1405.

نویسنده وحید خورشیدی

کنگره بین المللی خطر جریانات تکفیری